History of Ranafast – Áislann Rann na Feirste

The arrival of Clan Mac Grianna in Rann na Feirste

To capture this story, it would be utter nonsense to go beyond the account that came from Seán Bháin Mhic Grianna himself, as it appears in the book, ‘Ceoltaí agus Seanchas Rann na Feirste le Seaghán Bán Mac Grianna’ 1976 (Ed.) Ioseph Ó Searcaigh, published by Coiste Coláiste Bhríde Rann na Feirste. The following is the front page of that book and the story of his family as Seán Bán.

Seán Bán Mac Grianna 1905 – 1979

More than two hundred years ago there was no living in Cape Fast. I do not know when the woods were there, or when they fell, but they were there and sealed on it to this day. as many gravels have been removed from the ground as would make a volume as large as the hill of Errigal and plenty of them are still left there. But at any rate when Seán Mac Grianna first came to see Rinn na Feirste, he fell in love with it. Whatever picture he saw there would not do him any good but to live there. He went to the lord and asked him what the value of the place was. Five pounds and five shillings a year’s rent. Wood and peat were worth thousands of pounds at that time. But there was no other color than that. John did not value the place, or he was poor and destitute and did not want money or wealth. It was a beautiful place.

At that time it was nothing but a mountain and tree trunks, or trees lying with the ground grown around them. Anyway his brother gave Patrick, that gave him the five pounds and they bought the place. He came and helped him make a hut. And when he saw what kind of place it was, he thought it was possible for a man to land his life there. They divided the town into two parts, married and lived there. Patrick went to the shelter, of course, where he thought would suit him best. John just had a beautiful view and headed back to the Wedding, the bareest part of town. That was good enough, Summer day – great. But when the night of the winter storm came, poor John was awakened for fear that the house would fall on him while Patrick was sound asleep. Sean had no idea of work. His favorite thing was, music and poetry and beautiful scenes and so on. He spent his life like that and was nowhere near talking; it could not be changed. that was how he was born, that was how he was fed and it is impossible to suck that wood was made of iron. Funny stories were told about the same man. He lived poor and Patrick was very kind to him, but he was unhappy with him because he let his sticks drift. Patrick was a hard worker. . . he was a worldly man, a man who would not waste a moment to forget the moment. John was in a completely different way and could not be persuaded to think of landing his life in any way but by his imaginations, his dreams, his good voices and his good thoughts.

Seosamh Mac Grianna 1900 -1990

Seosaimh Mhic Grianna from Drum Mór about the arrival of people to this part of the country. The people of that time came east of the fertile lands. The foreigners drove them out of their lands with thirty hundred in their mouths, to take food from the place where their sheep used to graze. Some were dug into valleys between mountains, where the rivers fertilized the soil and where tillage was possible, at least. But the flood brought them to the shores of the sea, and they made cities where there was nothing but cane and peat.That ‘s why a patchwork of white houses can be seen on those moors today. There are, with green fields of potatoes and oats and grass, in their little beds, until you would imagine that the whole area was but a large garden. There are yearling cows, and donkeys and occasional horses, and as many dogs as the Féinn had. There are beautiful white boats under the casks;

there are spades and scythes and sickles around the fields and barns. On a summer evening, you will hear the rumble of oars on harbors. You will also hear a game of cows or the roaring of donkeys; and any night of the year, you will hear the clatter of thousands of dogs tearing the peace of eternity with their dominions and taps. These are the usual sounds of this city on the moor which is far detached from the cities which are in the heart of the country and which hear only the stepping of the wheels and the setters of the engines. The area has so much of a virtue of being isolated from the people and the substitutes of wealth: English and gallantry are hidden from it, whether for its own good or for its disadvantage. It is one of the places where anyone looking for pure Irish and ancient Irish folklore would go. There were schools of poetry with the memory of the old people who are now there.

Spléacadh beag faoi mar a mhair na daoine ó alt a scríobh Seosamh Mac Grianna ina leabhar Filí gan Iomrádh.

Bhaineadh siad barr gortach agus giotaí fuara caoráin, agus mharbhadh siad corr bheathach éisg. Sin a raibh de ghléas beo acu, agus chan ar obair a bhí a n-umhail…. Ní rabh ar a n-umhail acht troid agus filidheacht agus seanchas….. Bhí a gcroidhe astoigh i bhfilidheacht agus i sgéalaidheacht. Tá cuid den litridheacht sin fágtha. Acht ní mó na go dtig linn i gceart a thuigbheáil goidé an saidhbhreas Gaedhilige a bhí acú. Sinne a chualaidh seandaoiní a bhí leith-chéad nó trí scór bliadhain níos sine na muid féin ag cainnt Gaedhlige, tá a fhios againn go bhfuil oiread Gaedhilge acú a bharraidheacht orainne agus tá againne a bharraidheacht ar lucht na ‘nua-Ghaedhilge’ …. Daoiní uaisle, teinntridhe, a bhí sásta le bothóga fód, agus le tráth ná beirt de phreataí ná de bhrachán choirce ‘sa lá, fhad agus thiocfadh leobhtha gníomh éifeachtach a dhéanamh i gcionn bata, ná amhrán filiúnta a chur indhiaidh a chéile. Agus gann i mbiadh agus mar bhí siad, ba iad a bhí neartmhar, chan ionann sin agus an dream atá anois ann. Mac Grianna. Seosamh, (1926) Filí gan Iomrádh,

Seán Bán Mac Grianna 1905 – 1979

Le blaiseadh a fháil ar an saol a bhí ag bunadh Rann na Feirste i ndeireadh an 19ú haois deir Tomás Ó Fiaich ar an ábhar, “Dá dtigeadh an lá choíche a chaillfí gach foinse staire ó Rinn na Feirste i ndeireadh an 19ú haois … d’fhéadfaí saothar ar stair Rinn na Feirste san aois sin a athchruthú as leabhair Mháire a bheadh chomh hiomlán leis an méid a cailleadh, agus i bhfad níos bríomhaire, níos spéisiúla agus níos daonnúla” Ó Fiaich, Tomás, (1974) Léachtaí Cholm Cille An Sagart Mar atá luaite thuas ag an Chairdinéalach Ó Fiaich tá gnéithe de stair shóisialta Rann na Feirste san 20 haois le fáil chomh fras i gcuid scríbhneoireachta Shéamuis Uí Grianna. Seo thíos sampla dá leithéid nuair a fheictear Conall Pheadair Bhig agus é ar lorg mnaoi sa scéal ‘Grásta ó Dhia ar Mhicí’ as an chnuasach gearrscéalta sin ‘Cith is Dealán’.

Grásta ó Dhia ar Mhicí

Tháinig am na lánúineach agus ba mhaith le Conall Pheadair Bhig bean aige. Ní bheadh sé rófhurast cleamhnas a dhéanamh dó, nó duine a bhí ann nach deachaigh mórán amach fríd dhaoine riamh. Ní théadh sé chun an Aifrinn ach uair sa bhliain, agus ba sin Lá Fhéil Pádraig. Mura dtéadh féin, chan díobháil creidimh a bhí air ach díobháil éadaigh. Ní fhacthas riamh culaith fhiúntach air mar a tífeá ar dhuine eile Ní bhíodh air ach bratóga beaga saora a cheannaíodh a mháthair dó ar na haontaí. Agus chasfaí cuid mhór ort a déarfadh dá gcuirtí an chulaith ba deise a rinneadh riamh air go sínfeadh sé é féin sa ghríosaigh inti agus a dhroim leis an tine.

Ach, ar scor ar bith, ba mhaith leis bean aige. Agus ar ndóigh, chan achasán atá mé a thabhairt faoi sin dó. Níl mé ach ag inse gur mhaith leis aige í. Níl mé ach ag inse gur mhaith leis aige í. Agus bhí sé ag bráth í a bheith aige roimh an Inid sin a bhí chugainn. Anois bhí dhá rud de dhíth air-bean agus bríste. Ní raibh aon snáithe ar an duine bhocht ach seanbhríste a bhí lán poll agus paistí, agus greamanna de shnáth chasta agus de shnáth olla agus den uile chineál shnátha ón bhásta go dtí barr na n-osán.

‘ A mháthair,’ arsa Conall lena mháthair , i ndiaidh a inse di go raibh rún aige a ghabháil chuig mnaoi, ‘cha dtiocfadh leat luach bríste é thabhairt domh?’

‘‘Ní thiocfadh liom a mhic,’ ar sise. ‘Níl aon phingin rua faoi chreatacha an tí ach airgead na ngearrthach. Agus caithfidh mé sin a chur le Méaraí Pheigí Teamaí amárach chun an Chlocháin Léith. An bhfuil an bhean agat? Má tá, ba choir go rachadh agat bríste a fháil ar iasacht.’

‘ Tá náire orm,’ arsa Conall, ‘a ghabháil a dh’iarraidh iasacht bríste a phósfas mé.’

‘Ní bhíonn fear náireach éadálach ,’ arsa an mháthair. ‘Is iomaí fear chomh maith leat a pósadh sna hiasachtaí . Gabh amach a chéaduair agus faigh bean, agus nuair a bheas sí agat gabh chuig Simisín ‘Ac Fhionnaile, agus iarr iasacht bríste air. Tá Simisín agus mé féin ag maíomh gaoil ar a chéile, agus má tá dáimh ar bith ann ní dhiúltóidh sé thú.’

‘Má chaithim a ghabháil a dh’iarraidh na n-iasacht,’ arsa Conall, ‘nach fearr domh an bríste a iarraidh a chéaduair, ar eagla, nuair a gheobhainn an bhean,go bhfágfaí i mo shuí ar mo thóin mé de dhíobháil bríste?’

‘Nach mbeadh sé lán chomh holc,’ arsa an mháthair ‘dá bhfaightheá an bríste agus dá bhfágthaí i do shuí ar do thóin thú de dhíobháil mna? Ach agat féin is fearr a fhios, creidim.’

Duine beag cneasta bláfar a bhí i Seimisín ‘Ac Fhionnaile. Agus bhí rud aige nach raibh ag mórán eile ach é féin. Bhí, trí bhríste . Bríste Domhnaigh, bríste chaite gach aon lá, agus bunbhríste. Ba é an bunbhríste a thug sé ar iasacht do Chonaill Pheadair bhig. ‘Cuir cúpla dúblú i gceann na n-osán ,’ ar seisean, ‘nó níl tú chomh fada sna cosa liomsa.Agus anois, ádh mór ort.’

‘ Tá an bríste agam,’ arsa Conall leis féin. ‘Níl de dhíobháil orm anois ach an bhean.’

Bhí cailín ar an bhaile a raibh a shúil aige uirthi, mar a bhí Sábha Néill Óig. Is minic a casadh air í agus chonacthas dó gur dheas an cailín í, ach ní bhfuair sé uchtach riamh gnoithe pósta a chur ina láthair.

Ach, ar ndóigh, ní raibh feidhm air sin a dhéanamh.Chuirfeadh sé teachtaireacht chuici, an rud a níodh cuid mhór de chuid fear Cheann Dubhrainn. Chuaigh sé chun comhrá le Micí Sheáinín Gréasaí. Buachaill briscghlórach a bhí i Micí, agus bhí sé iontach geallmhar ar Shábha Néill Óig.

‘A Mhicí, ‘arsa Conall, ‘tá mé ag smaoineamh a ghabháil chuig mnaoi.’ ‘ Tá an t-am de bhliain ann, a bhráthair,’ arsa Micí. ‘Ba mhaith liom dá n-iarthá thusa an bhean domh,’ arsa Conall. Iarrfad agus míle fáilte.’ arsa Micí. ‘Fágfaidh mise socair thú, a chailleach, agus beidh oíche mhór againn ar do bhainis nach raibh a leithéid sna Rosa le cuimhne na ndaoine.Cé chuici a bhfuil tú ag bráth a ghabháil?’ Tá, maise, cailín beag lách atá i mo shúile le fada – Sábha Néill Óig.

Sábha Néill Óig!’ arsa Micí, agus iontas an domhain air. Nárbh í sin an bhean a raibh rún aige féin a ghabháil chuici? Nach mbeadh port buailte dá n-imíodh sí le fear eile air? Níor mhaith le Micí pósadh go ceann cúpla bliain eile. Bhí eagla air , dá bpósadh, go bhfágfadh a athair ar an ghannchuid é. Agus ansin, bhí eagla air go mb’fhéidir go raibh a oiread den tseaneagnaíochtm ag Sábha agus, dá dtigeadh fear eile thart eadar an dá am, go santódh sí éan ina dorn de rogha ar dhá éan sa choill.

‘Is fearr duit bean inteacht eile é fheiceáil,’ arsa Micí. ‘Cluinimse go bhfuil lámh is focal eadar Sábha Néill Óig agus Pat Rua as Mulla na Tulcha. Agus níor mhaith duit do dhiúltú. Sin an rud is measa a d’éirigh d’aon fhear riamh. Nó an bhean a bheadh ar bharr a cos ag gabháil leat anocht, ní amharcódh sí sa taobh den tír a mbeifeá san oíche amárach ach fios a bheith aici gur diúltaíodh thú. Chan tusa sin ach fear ar bith eile chomh maith leat. Tá ciall iontach ag na mná. Chaitheamh bean acu seacht saol díomhaoin sula nglacadh sí fuíoll mná eile. Dá mba thú ní bhuairfinn mo cheann le Sábha Néill Óig.

Féach an nasc seo le haghaidh comhrá le Dinny Ó Domhnaill as Rann na Feirste ag seanchas faoi Chlann Mhic Grianna.

http://www.bealoideas.com/faiscat.php?sloinne=%D3%20D%F3mhnaill&ainm=Dinny%20Dh%F3mhnaill&focat=Fil%ED&idf=117&codc=Stairsheanchas

Suíomh Idirlín: http://www.bealoideas.com

Coláiste Bhríde

Tháinig an t-athair Lorcain ó Muirí go Rann na Feirste faoi Shamhain i 1925. Bhí sé ag cuartú áite le coláiste samhraidh a thógailt. Bhí sé ar lóistín ‘dtigh Shearcaigh agus thug sé cuairt ar na ceanntracha Gaeltachta i dTír Chonaill mheas sé go raibh neacht tithí faoi Ghaoth Dobhair faoi choinne “lóisteoirí” ach b’fhearr leis an Ghaeilge a bhí i Rann na Feirste. Inseoidh dó go raibh áiteacha go leor loistín i Rann na Feirste fosta agus mar sin shocair sé choláiste a bhunadh ansin.

Thug Johnny Sheimisín giota talamh do ar ard na bfhaoileog agus thóg Donnchadh Phadaí Shéainín an Choláiste dó. Tháinig na chéad scolairí i mhí Iúl 1926 agus ba sa Scoil Náisiúnta a bhí na ranganna acu. Bhí Coláiste Bhríde réidh faoi choinne na scoiláirí a thainig i mí Lunása. C. 50 scoiláire a tháinig an Samhradh sin. Daoine fásta (múinteoirí) ba mhó a bhí iontu.

Níor mhair an Coláiste sin i bhfad áfach. Tháinig oíche mhilltineach gaoithe móire i Mí Feabhra 1927 ag níor fágadh clár den choláiste nár siabadh ar shiúl. Nuair a tháinig an t-athair Lorcán arais go Rann na Feirste shocair sé coláiste eile a thógailt agus an t-am seo thóg sé láthair eile – Árd na bhfeannóg in aice leis an characaman. Fuair sé an talamh ó Phadaí Shéainín Pheadaí. Thóg sé an obair thógála do Dhonnchadh Phadaí Shéainín arís agus bhí coláiste úr le 4 sheomra foscailte i mí Iúl 1927. 70 scoláire a tháinig an bhliain sin.

I 1929 tógadh an choláiste bheag mar ionad Aifrinn ach do réir mar bhí uimhir na scoláirí ag méadú b’éigean ranganna a chuir ann.

Cuireadh dhá sheomra eile leis an fhoirgneamh i 1934. Mheádaigh uimhir na scoláirí achan bhliain agus b’éigean ranganna a chur ar siúl i gcuid dena sciobóil ar an bhaile.

Bhí sé soiléir go raibh sé thar am giota eile a chur leis an choláiste. Rinneadh sin i 1961 nuair ceanglaíodh píosa úr 8 seomra leis an seancholáiste.

I 1946 ceannaíodh talamh ó Tharlach Bhraghnaigh óig agus rinneadh páirc peile.

I 1947 ceannaíodh teach cónaithe John Dhonnchaidh sé sin teach na coláiste inniu. I 1940 cheannaigh Coiste Choláiste Bhríde, Coláiste Pádraig i Loch na nDeorán. Ón ath ó Brollachain agus tá sí seo mar chuid de Choláiste Bhríde ó shin.

B’é an t-athair Lorcán ó Muirí fhéin a reachtáil an choláiste anuas go 1937 nuair a ceapadh coiste stiúrtha agus cuireadh an choláiste faoi bhráid chomhaltas Uladh. Bhí Pádraig mac Conmí ina Uachtaran ar an chólaiste ó am an t-athair Lorcáin go dtí 1975.

Suíomh Idirlín : http://homepage.tinet.ie/~ranafastns/colaiste.htm